Gelir idaresi, son yıllarda yaptığı düzenlemelerle elektronik vergi denetimi öncesinde mevzuatı elektronik belge ve kayıt ortamına uygun hale getirmiştir. Bu bağlamda Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) elektronik vergi uygulamaları olarak e-beyanname, e-tebligat, hazır beyan sistemi, e-yoklama, e-defter, e-fatura, e-bilet, e-arşiv fatura ve e-haciz uygulamalarını hayata geçirmiş ve etkin olarak kullanmaya başlamıştır.
Vergi Denetim Kurulu (VDK) ise elektronik vergi denetimini (e-Vergi Denetimi) gerçekleştirebilmek amacıyla üzerinde uzun süredir çalıştığı Vergi Denetim Analiz Sistemi (VDK-VEDAS) Projesini uygulamaya sokmuştur.
Nitekim en son 12 Mart 2021 de açıklanan Ekonomik Reform Paketinde Vergisel Düzenlemeler başlığı altında;
- Elektronik defter ve elektronik belge uygulamalarına dâhil edilecek mükellef gruplarının kademeli olarak artırılacağı ve
- Dijital Vergi Denetimi Sisteminin geliştirilerek, vergi iade incelemeleri dâhil olmak üzere inceleme sürelerinin kısaltılacağı
reform hedefi olarak ortaya konulmuştur.
e-Defter uygulaması öncesinde mükellefler çoğu kez defterlerini bilgisayar ortamında muhafaza etmekte Kanunen zorunlu olsa da fiziki defterlerini basmamaktaydılar. Bu uygulama belirli süre ve koşullarla sınırlı da olsa meslek mensuplarına defterler üzerinde sonradan değişiklik yapabilme imkânı sağlıyordu. Ancak e-Defter uygulamasıyla birlikte artık defterler üzerinde idareden özel izin almadan değişiklik ve düzeltme yapma imkânı kalmamıştır. Berat alındıktan sonra e-Defter artık değiştirilemez ve düzeltilemez hale gelmektedir. Bu nedenle mükellefin e-Defter kayıtları değiştirilemez hale gelmeden yani berat almadan önce bir ön kontrol geçirmesi ve vergi, muhasebe ve diğer mevzuat hükümlerine uygunluğunu sağlaması önem kazanmıştır.
Bu durum, gelir idaresi birimleri veya vergi müfettişleri tarafından vergi incelemesine tabi tutulmadan önce mükelleflerin kendilerini bir ön vergi denetiminden geçirmelerini bir ihtiyaç olarak ortaya çıkarmıştır. Zira bazı hallerde vergi denetimleri, işletmeler açısından yıkıcı sonuçlar doğurabilmektedir.
Mevcut uygulamada e-Defter veya e-Fatura GİB e gönderildiğinde veya berat alındığında, idare bunları standartlara uygunluk açısından kontrol etmekte, muhasebe ilke ve kurallarına uygunluk, vergi mevzuatına veya diğer mali hükümlere uyumla ilgili bir kontrol ve değerlendirme yapmamaktadır. Maalesef halen meslek mensupları arasında dahi e-Defterlerin yüklenmesinin veya beratın alınması işleminin kayıtların uygunluğuna işaret ettiğini düşünenler bulunmaktadır. Oysa yapılan işlem bir kayıt altına alma işlemi olup herhangi bir uygunluk bildirimi niteliğinde değildir. Yapılması gereken işlem, berat alınmadan önce mükellefin kayıtlarını bir ön inceleme veya denetimden geçirmesidir.
Ön (veya öz) denetim olarak tanımlanabilecek olan mükellefin kendi kayıtlarını kontrol etmesine olan ihtiyaç, mükellefin kayıtlarına ne kadar güvenebildiği ve ne kadar risk alabildiğine bağlı olarak değişmektedir. Ancak yeni denetim süreçlerinin elektronik ortamda gerçekleştirilecek olmasının riski ve kayıpları artıracağı kesindir.
Daha önce geleneksel yöntemlerle yürütülen vergi incelemelerinde/denetimlerinde insan faktöründen kaynaklı olarak tespit edilemeyen, atlanılan veya ihmal edilen pek çok eleştirel konu ve olay, elektronik vergi denetiminin yaygınlaşmasıyla birlikte artık dijital ortamda tam denetim anlayışıyla yazılımlar tarafından tespit edilecek ve raporlanacaktır. Geleneksel vergi incelemelerinde üzerinde durulmayan, önemsenmeyen çok sayıda tespit denetim yazılımı tarafından raporlanıp ihbarnameye dönüştürülebilecektir.
Bu sebeplerle, e-Defter kapsamındaki mükelleflerin VEDAS veya benzeri bir denetim yazılımı tarafından resmi bir vergi incelemesine/denetimine tabi tutulmadan önce Defter kayıtlarını bir ön/öz denetimden geçirmelerinde ve risklerini hesaplamalarında fayda bulunmaktadır. Kaldı ki böyle bir ön denetim aynı zamanda vergi indirimi, istisnası veya muafiyeti gibi farkına varılmayan hususların da tespit edilmesine veya daha düzenli bir muhasebe sisteminin oluşturulmasına katkı sağlayabilecektir. Bu yöndeki bir eğilim aynı zamanda gelir idaresinin önemli hedeflerinden biri olan “vergiye gönüllü uyuma” da hizmet edecektir.
VEDAS ve benzeri elektronik vergi denetim yazılımlarının uygulamaya girmesi, hep geriden gelme, geçmişte kalma ve günü takip edememe (sürekli zaman aşımlı inceleme yapılması gibi) geleneksel vergi incelemelerinin olumsuz yönlerinin giderilmesine yarar sağlayacaktır. Elektronik vergi denetimi yazılımları cari dönem vergi incelemelerinin yaygın ve hızlı olarak yapılabilmesine olanak sağlayacaktır. Böylece geleneksel vergi denetimlerinin hep ön planda olan cezalandırma fonksiyonu yerine, ideal bir denetim sisteminin asıl hedefleri olan caydırıcılık ve eğitme fonksiyonlarını ön plana çıkaracaktır.
Elektronik vergi denetim yazılımlarının, denetim süreçleri kadar mükellef davranışlarını da etkilemesi ve vergiye uyumu artırarak, mükelleflerin muhtemel bir vergi incelemesinden önce e-Defter kayıtlarını kendilerinin denetlemelerini sağlaması beklenmektedir.
